Mitrovdan – Dan srpske slave i otpora kroz vijekove

Mitrovdan, praznik Svetog velikomučenika Dimitrija Solunskog, slavi se 8. novembra po gregorijanskom kalendaru. U srpskoj tradiciji, ovo je jedna od većih krsnih slava, krsno ime nekih esnafa i dan održavanja zavetina u mnogim mjestima. Prema crkvenim izvorima, Sveti Dimitrije je bio rimski vojnik iz Soluna (3. vijek), pogubljen zbog širenja hrišćanstva. Njegov grob je, prema predanju, odisao bosiljkom i smirnom, pa je nazvan Mirotočivi. U srednjovjekovnoj Srbiji, posvećeni su mu brojni hramovi, uključujući crkvu u Pećkoj patrijaršiji i kapelu u manastiru Visoki Dečani.

Mitrovdan označava kraj jeseni i početak zimskog perioda, što potvrđuju narodne izreke poput „Mitrovdanak – zima na vratima“. Po broju onih koji ga slave, nalazi se na petom mjestu među srpskim krsnim slavama.

Mitrovdan u srpskoj istoriji – Ključni događaji

Godina	Događaj
1875.	Nevesinjska puška – Početak hercegovačkog ustanka protiv Osmanskog carstva, koji je doveo do Berlinskog kongresa i reformi u Bosni i Hercegovini.
1912.	U Balkanskim ratovima, srpska vojska oslobađa Kosovo i Metohiju. Narodna tradicija povezuje ovo sa Mitrovdanom kao simbolom oslobođenja.
1918.	Srpska vojska oslobađa Pančevo (početak oslobađanja Banata) i umaršira u Novi Sad, pod komandom vojvode Petra Bojovića.
1941–1945.	U Drugom svjetskom ratu, partizanske i četničke snage brane Nevesinje od ustaških napada; Mitrovdan se obilježava kao dan otpora.
1992.	Prva Mitrovdanska bitka – Odbijena ofanziva na Nevesinje.
1994.	Druga Mitrovdanska bitka – Odbijena ofanziva Armije RBiH na Nevesinje.
Danas	Boračka organizacija Republike Srpske obilježava Mitrovdan kao svoju krsnu slavu; Nevesinje slavi kao dan opštine.

Mitrovdan kao krsna slava gradova i opština

Mitrovdan je zvanična slava sljedećih mjesta u Republici Srpskoj i Srbiji:

Mjesto	Status slave
Nevesinje	Dan opštine i krsna slava od 1992. godine, povodom odbrane u ratu.
Trebinje	Slava grada od 1935. godine; u manastiru Tvrdoš čuvana čestica moštiju Svetog Dimitrija.
Bileća	Dan opštine; održava se „Mitrovdanski sajam“ od 1880. godine.
Gacko	Slava opštine.
Foča	Slava grada; u Bogojavljenskoj crkvi ikona Svetog Dimitrija iz 16. vijeka.
Višegrad	Slava opštine.
Rudo	Slava opštine.
Prijedor	Slava grada; održava se „Mitrovdanski vašar“.

U Srbiji: Slava gradova Kragujevac, Valjevo, Šabac, Loznica, Čačak i Gornji Milanovac.

Prva Mitrovdanska bitka – 8–15. novembar 1992.

Nakon operacije „Lipanjske zore“ (jun 1992.), kojom su srpsko stanovništvo protjerane iz doline Neretve snage Hrvatske vojske i HVO-a, Mostar postaje baza za ofanzivu na istočnu Hercegovinu. Cilj: spoj sa Dubrovnikom i izlazak na granicu tadašnje SR Jugoslavije.

8. novembra, u 4:30 ujutro, združene snage HVO-a, Armije RBiH, Hrvatske vojske i paravojnih formacija (uključujući mudžahedine) pokreću artiljerijski napad na Nevesinje. Kreće pešadijski juriš oko 15.000 vojnika (prema zvaničnim izvorima VRS; neke procjene navode do 40.000), sa pravca Berkovića i Ravnice.

Nevesinjska brigada VRS-a (Hercegovački korpus), sa oko 3.500–5.000 boraca pod komandom pukovnika Radovana Grubača, formira kružnu odbranu. Ključni položaji: Vranjevići, Bojišta, Zaborani, Lakat, Miljevac. Plan napadača bio je prodor kroz Nevesinje ka Gacku, ali je zaustavljen na prilazima gradu (Ravnica, Krekovi).

Borbe traju sedam dana i noći. Neprijatelj prodire do 5–7 km od centra, ali ne ulazi u grad. VRS kontrnapada 13–15. novembra.

Gubici (prema VRS arhivama):

• VRS: 42 poginula (38 u borbi, 2 vojnika i 1 civil od granate), oko 200–750 ranjenih.

• Napadači: Oko 580 poginulih, preko 1.000 ranjenih (prema srpskim izvorima).

Pobjeda je spasila koridor ka Srbiji. Nevesinjska brigada dobila naziv 8. motorizovana brigada; opština Nevesinje odlikovana Ordenom Republike Srpske (prvi nosilac). Ukupno, brigada je dala 476 života tokom rata i odlikovana Ordenom Nemanjića.

Druga Mitrovdanska bitka – 9–15. novembar 1994.

Nakon Vašingtonskog sporazuma (mart 1994.), Armija RBiH (4. korpus, komandant Ramiz Dreković) pokreće ofanzivu na mostarsko-nevesinjski pravac, koristeći diverzante.

9–10. novembra: Ubacivanje diverzanata „Crnih labudova“ u pozadinu (Brusak, Lakat, Zaborani; 113 zarobljeno). 11. novembra u 5:45: Frontalni napad sa Ravnice i Bokova (oko 2.500–3.000 vojnika, mostarske i blagajske brigade).

Nevesinjska brigada (oko 4.000 boraca) odbija napad do 10:00. Kontrnapad 11–15. novembra oslobađa položaje (Bojišta, Zaborani).

Dreković: „Najveći poraz u ratu“.

Gubici:

• VRS: 22 poginula, 140 ranjenih.

• ARBiH: Oko 220 poginulih, 300 ranjenih + zarobljeni.

Bitka je sačuvala Nevesinje i otvorila put za kasnije operacije VRS.

Narodni običaji i vjerovanja vezana za Mitrovdan

• Uočnica: Svako treba da bude kod kuće (kao i na Đurđevdan); inače, cijela godina noćenja po tuđim kućama.

• Otpuštanje slugu: Završetak ugovora i zapošljavanje novih; simbol prelaska u zimu.

• Hajdučki rastanak: Hajduci se rastajali na Mitrovdan da prezime, sastajali na Đurđevdan („Mitrovdanak – hajdučki rastanak“).

• Prognoza vremena: Snijeg – Sveti Dimitrije na bijelom konju, zadržava se do aprila; vedro – oštra zima; oblačno – topla zima; kiša i mraz – duga i hladna zima sa snijegom.

• Završetak poslova: Do Mitrovdana završiti poljske radove i pripreme za zimu (vraćanje stoke sa pašnjaka, ogrev).

• U Šumadiji: Belutak u uglove sobe protiv miševa; žene izbjegavaju vreteno, češljeve i makaze.

• Slavski obredi: Slavski kolač, žito; molitve za zaštitu doma i porodice.

• 
  

Danas se u Nevesinju održava liturgija u Hramu Vaznesenja Gospodnjeg, parastos za poginule i svečana sjednica Skupštine opštine.

Spomenik Novici Gušiću u Nevesinju - preuzeto od Virualna Hercegovina

Izvori: Arhiva VRS Hercegovačkog korpusa, „Glas Srpske“ (1992–1994), Vikipedija (srpska i engleska verzija), etnološki zapisi Srpske pravoslavne crkve, Mondo.ba, Srna agencija.